Spacer śladami Żydów w Grudziądzu
Muzeum na leżaku
We wtorek, 18 lipca, dzięki Muzeum na leżaku zainteresowani historią mogli wziąć udział w Spacerze śladami Żydów w Grudziądzu z Łukaszem Ciemińskim. Spacer rozpoczął się spod Gmachu Głównego Muzeum.
Przewodnik przedstawił miejsca, w których kiedyś toczyło się życie zgodne z kulturą żydowską. Najwięcej uwagi poświęcono ostatniemu rabinowi Grudziądza – Abrahamowi Icchakowi Brombergowi. Ordynację rabinacką przyjął on z rąk rabina Jehezkela Cwi Michelzona i rabina Szlomo Davida Kahany w 1925 roku. Rok później Bromberg poślubił Liwę Mosza Gurewicz. W latach 30. objął stanowisko rabina w Grudziądzu, zamieszkując przy Fortecznej 8. Pełnił również funkcję rabina wśród żydowskich żołnierzy stacjonujących w Grudziądzu i Chełmnie. Był bardzo związany z Polską. Zauważyć to można w jego zaangażowaniu patriotycznym. Abraham Icchak Bromberg bowiem wygłaszał przemówienia okolicznościowe w grudziądzkiej synagodze w rocznice odzyskania Niepodległości przez Polskę, a także w dniu imienin marszałka Józefa Piłsudskiego. Rabin zmarł w Izraelu w 1975 roku w wieku 77 lat.
Skupiając się na wspomnianej wcześniej synagodze warto dodać, że powstała ona 3 lata wcześniej od toruńskiej, w roku 1844 roku. Posiadanie miejsca modlitwy stało się istotnym czynnikiem umożliwiającym Żydom osiedlanie się w mieście. Mimo to ich populacja nigdy nie przekraczała 1% całej ludności Grudziądza. Synagoga była murowana, w stylu neogotyckim, zbudowana na planie prostokąta, a znajdowała się przy dzisiejszym Placu Niepodległości.
Podczas spaceru można było też popatrzeć na archiwalne zdjęcie i plan dawnego kanału Trynki, przy którym mieściła się grudziądzka mykwa. Był to mały, centralnie umieszczony budynek z dwuspadowym dachem, gdzie rytualnie oczyszczano ludzi i przedmioty.
Skąd przeświadczenie, że Grudziądz to żydowskie miasto? Ważną rolę odegrały tutaj dawne fabryki. Herzfeld & Victorius – założona w 1862 roku odlewnia i emaliernia. Stworzona przez żydowskich przemysłowców Josepha Herzfelda (urodzonego w Grudziądzu) i Carla Victoriusa (pochodzącego z Szamotuł). W latach swojej świetności była największą fabryką w mieście. Znane z trampków określanych „pepegi”, w których chodziła cała Polska, czyli Towarzystwo Akcyjne Polski Przemysł Gumowy – PePeGe – przekształcone w 1927 roku z niewielkiej fabryki kaloszy z inicjatywy Samuela Helperina. Ostatnią z fabryk jest Zjednoczona Fabryka Maszyn Rolniczych „Unia”, której Żydzi posiadali 45% udziałów.
Ostatnim punktem na trasie był Żydowski zakład dla sierot, nazywany też od nazwiska założyciela Zakładem Lachmana / Domem Sierot Lachmana. Znajdował się on w dzisiejszym budynku Urzędu Stanu Cywilnego przy Mickiewicza 28/30. Zbudowany w 1873 roku w stylu mauretańskim, chociaż w kalendarzu żydowskim był to 5633, stąd na budynku znajduje się napis ERBAUT – 5633 (wybudowany 5633). Zapis przetrwał do dziś dzięki przysłonie inną tablicą, co uratowało ją od niemieckich zniszczeń. W budynku mieściła się również synagoga pomocnicza.
W przyszłości w Grudziądzu mają pojawić się tablice upamiętniające dawnych żydowskich mieszkańców. Dbając o to, że konstytutywną cechą tożsamości żydowskiej jest pamięć tym bardziej należy ocalić historię od zapomnienia.
Autorka: Martyna Ruszczyńska
