4 sierpnia przypada Międzynarodowy Dzień Piwa
Złoty trunek, najlepiej schłodzony, z którym często kojarzone są Niemcy czy Czechy. A jak wygląda historia browarnictwa w Polsce?
Początkowo istniały domowe warzelnie, zbliżone zasadami działania do tych obecnie powstających masowo w Polsce. Jednak przed wiekami działały one na znacznie większą skale. Dawniej na własny użytek każdy mógł warzyć piwo. Pierwsze duże browary powstały w połowie XII wieku. Prawdopodobną przyczyną tego rozwoju mogły być kontakty gospodarcze z sąsiednimi Brandenburgią i Śląskiem. W tych regionach warzenie piwa stało się przemysłem na dużą skalę już w XII wieku.
Wzmianki na temat browarnictwa w Polsce pochodzą już z czasów Przemysła I (XIV wiek). Jego żona Elżbieta brała udział w tworzeniu dużych browarów w Kaliszu i Poznaniu. Ogólnie browary powstawały najczęściej tam, gdzie miała miejsce kolonizacja niemiecka. Często wraz z prawami miejskimi miejscowości zyskiwały prawo do warzenia piwa.
Spory udział w produkcji piwa miały także klasztory (pierwsze wzmianki pochodzą z XIII wieku), w których powstawały trzy gatunki tego trunku. W tym jedno warzono dla chłopów, którego moc nie przekraczała 1,5%, a potem rozdawano go za darmo.
Przywilejom piwowarskim w miastach towarzyszył zwyczaj kolejkowania. Mieszczanie jeden po drugim warzyli i sprzedawali swoje piwo do lokalnych tawern. Wtedy nad drzwiami domu producenta wieszano coś w rodzaju herbu by oznaczyć miejsce sprzedaży świeżego piwa. Potem przekazywano ten herb dalej. W przypadku przeniesienia lub sprzedaży działki przez mieszczanina, jego koncesję na warzenie browaru mogła uzyskać inna osoba. Posiadając takie dokumenty możliwe było warzenie piwa dwa razy do roku, a kupując ich więcej, poszerzać czas przyzwolenia na produkcję i handel o kolejne dni czy tygodnie. Zależało to od wielkości miasta. Tak właśnie powstawały duże browary.
Jakość piw pszenicznych była powszechnie uznawana i ceniona. Niestety, pszenica szybko zaczęła być wypierana przez tańszy i łatwiej dostępny zamiennik jakim był jęczmień. Jednak nie wszędzie tak to wyglądało. Prusy Wschodnie i Zachodnie używały wyłącznie jęczmienia. Wielkopolska natomiast korzystała jedynie z pszenicy. Śląsk tak jak Bawaria łączył oba składniki. Chmiel na szeroką skalę zaczęto stosować w XV wieku w Brytanii. Spowodowało to, że 100 lat później praktycznie wszystkie piwa europejskie stały się chmielowe.
W XIV wieku niezwykle popularne było piwo świdnickie. Schweidnitzer Schöps docierało do Włoch, Francji, na Węgry, podobno i do Irlandii. To właśnie w Świdnicy powstawały najlepsze jego odmiany, tutaj też zerwano z tradycją przywilejów piwnych, tworząc duże niezależne browary.
Piwo nie było napojem ekskluzywnym przez większość swej historii. Było traktowane jak zwykły napój. Większość z nich była słaba, dlatego nie była z nimi związana jakaś szczególna kultura picia czy obrzędy. Za to pełniło bardzo ważną rolę. Przez stulecia uważano piwo za doskonały sposób na uzdatnianie wody, ponieważ podlega warzeniu, które eliminuje bakterie. Ponadto zawiera sporo składników mineralnych. W umiarkowanych ilościach ułatwia przyswajanie magnezu oraz pozbywanie się siarek i soli.
Gdy po I wojnie światowej branża nieco się podniosła, trafiła na ustawy antyalkoholowe. Zgodnie z nimi od grudnia 1920 roku przez 5 lat obowiązywała w Polsce prohibicja. Nie można było produkować piwa mocniejszego niż 2,5%. Po jej zniesieniu nastąpił niebywały rozkwit branży. W Polsce istniało wówczas ponad 150 browarów. Dobrą passę zakończył wielki kryzys. Małe browary padły, a ludzie odeszli od picia piwa z powodów ekonomicznych. Potem wybuchła kolejna wojna.
Po jej zakończeniu, mimo braku ziarna i zniszczeń, szybko ruszyła produkcja w kilku prywatnych browarach. W wyniku dopłat, reglamentacji produktów i niszczenia prywatnej przedsiębiorczości przez komunistów do 1955 roku praktycznie wszystkie zbankrutowały albo zostały przejęte przez nową władzę. Jedyny, który przeżył ten okres, znajdował się w Kielcach na ul. Chęcińskiej.
Odrodzenie browarnictwa w Polsce następowało powoli. W 1968 roku było to w Łomży, Braniewie, Dojlidach pod Białymstokiem. W 1975 roku odbudowano Leżajsk, a rok później Warkę, którą zlikwidowano jeszcze w czasach saskich. Niestety budując koncerny, pozamykano większość małych browarów, np. w Piotrkowie Trybunalskim czy Sosnowcu.
Po cięższym czasie, po 1989 roku odradzały się stare browary czy też powstawały nowe. Piwo stało się trunkiem narodowym, dostępnym, gdzie to tylko możliwe. Niestety po kilku latach pojawiły się zachodnie korporacje i wykupiły główne marki wraz z mniejszymi będącymi ich własnością. Część browarów odeszło od firm-matek, część została oddana za darmo, tak jak w wypadku Elbląga.
Ostatnie lata to renesans piwa. Reanimowane są stare marki, do łask wracają małe domowe browary.
Przechodząc do naszego miasta. Historia browarnictwa w Grudziądzu sięga XVII w. Browar Grudziądz wywodził się z browaru starościńskiego mieszczącego się na grudziądzkim zamku. Został zniszczony w latach 60. XVII w. Utworzony został wtedy nowy browar na terenie folwarku Fijewo nad kanałem Trynka, który do roku 1851 nosił nazwę Browar Urzędowy („Amtsbrauerei”).
Na lewym brzegu kanału znajdowała się wieś Mały Kuntersztyn. Właścicielem jej w 1810 r. został Franz Chales de Beaulieu. Czterdzieści lat później rodzina Chales de Beaulieu kupiła Browar fijewski, kontynuując tym samym wielowiekowe tradycje piwowarskie tego miejsca. Browar nazwano Kuntersztyn („Kunterstein”), a w 1876 roku stał się przedsiębiorstwem. Z tego okresu pochodzą niektóre budynki, które istnieją do dziś, a wśród nich: stara słodownia, chłodnia i warzelnia. W 1896 roku grudziądzki browar został przekształcony w spółkę akcyjną. Dzięki sprawnemu zarządzaniu Browar przetrwał wielki kryzys ekonomiczny (okres międzywojenny).
Po II wojnie światowej Browar był samodzielnym przedsiębiorstwem. W 1960 roku stał się integralną częścią struktury organizacyjnej Zakładów Piwowarskich w Bydgoszczy. W 2000 roku stał się częścią austriackiego koncernu Brau Union A.G., a w sierpniu kolejnego roku zamknięto miejski Browar przenosząc produkcję piwa „Kuntersztyn” do Warszawy.
W sierpniu 2002 roku powstała firma Browary Grudziądz Sp. z o.o. Miesiąc później zakupiła majątek zlikwidowanego browaru od austriackiego koncernu. Prace modernizacyjno-remontowe zaowocowały unowocześnieniem technologii produkcji. W styczniu 2003 roku grudziądzki browar ponownie rozpoczął warzenie piwa. W 2006 roku Browary Grudziądz Sp. z o.o. zakupiły od wytwórni wód mineralnych z Połczyna-Zdroju markę napojów chłodzących oraz rozpoczęły rozlewanie wody mineralnej. Odbyła się także próba zakupu likwidowanych Browarów Bydgoskich. Zamknięcie Browarów Grudziądz w 2008 roku było bezpośrednią konsekwencją problemów z Urzędem Celnym. Do 2009 roku sprzedawane były wyłącznie pozostałe zapasy piwa. Przedsiębiorstwa nikt już nie odkupił. Budynki popadały w ruinę. Istnieje projekt przebudowy nieczynnego zakładu na centrum handlowe.
W 2021 roku wyburzono dużą część budynków dawnego browaru. Do dziś pozostały tylko te wpisane do rejestru zabytków. Najlepiej z nich prezentuje się komin.
Autorka: Martyna Ruszczyńska
